درد سیاتیک نوعی بیماری است که اغلب اوقات افراد سالمند و میانسال از آن رنج می‌برند و در سنین بالا افراد را مبتلا می‌سازد. این عارضه دردناک و آزاد دهنده است و مشخصه بارز آن عدم توانایی و احساس ناراحتی حین نشستن بر روی صندلی است. فرقی نمی‌کند با چه وضعیتی روی صندلی بنشینید، پای خود را روی هم بیندازید یا نیندازید، یا بالشتک نرم زیر نشیمنگاه خود قرار دهید، در هر صورت باز هم احساس ناراحتی می‌کنید. افراد مبتلا به درد سیاتیک از ناحیه نشیمنگاه و پا احساس درد و ناراحتی می‌کنند و در بیشتر مواقع درد فقط یک سمت بدن را درگیر می‌کند. بیماران بعضی اوقات از احساس خارش و کرختی در پا و نوک انگشتان پا شکایت دارند. ممکن است بیماران از ناراحتی مثل تیر کشیدن رنج ببرند، دردی که مدام در ناحیه پشت کمر، ران و ساق پا بالا و پایین می‌شود.
در صورتی که چنین علائمی را در خود حس می کنید و کمی احساس ضعف در پای آسیب دیده دارید احتمالاً به درد سیاتیک دچار هستید.
درد سیاتیک چیست؟
درد سیاتیک اصطلاحاً برای توصیف علائمی مانند گیرافتادگی یا تحت فشار قرار گرفتن عصب سیاتیک در یک سمت بدن کاربرد دارد. دو عصب سیاتیک و هر کدام در یک سمت بدن وجود دارند و این دو عصب از بالا تا پایین در هر دو پا امتداد دارند. عصب‌های سیاتیک جزء بزرگترین و طویل‌ترین عصب‌های بدن قلمداد می‌شوند. این عصب‌ها در ابتدایی‌ترین نقطه به صورت یک رشته عصب پنج تایی در هر سمت ستون فقرات قرار دارند. دو تا از این عصب‌ها از مهره‌های کمر و از بین مهره‌های کمری (لومبار) و خاجی (ساکرال) بخش پایینی کمر خارج می‌شوند (بین مهره L4 و L5، و بین مهره L5 و S1). سه عصب دیگر از میان چهار جفت سوراخ ساکرال (منظور حفره‌های ریز واقع در استخوان خاجی است که اجازه عبور عصب‌ها از میان آن را فراهم می‌سازند) مهره S1، S2 و S3 عبور می‌کنند.
محل تلاقی مجدد این پنج عصب در عضله گلابی شکل واقع در پایین‌ترین قسمت نشیمنگاه است. در این نقطه این عصب‌ها یک عصب منفرد و بزرگ را تشکیل می‌دهند که از میان عضلات باسن عبور کرده و از پشت هر پا تا کف پا به سمت پایین امتداد پیدا می‌کنند.
طناب نخاعی از طریق این دو عصب سیاتیک به عضلات ران و ساق پا وصل می‌گردد و قسمت خارجی ران پا و عضله همسترینگ را نیز در بر می‌گیرد (همان جایی که علائم درد سیاتیک خود را بیشتر نمایان می‌کند). هر عصب مسیری به سمت خارج را در پیش می‌گیرد و در تمام ماهیچه‌های پا از بالا تا کف پا امتداد می‌یابند و این عصب‌ها مسئولیت کنترل عملکردهای حرکتی و حسی پاها (احساس درد، خارش، کرختی، ناراحتی و غیره) را بر عهده دارند.
علت درد سیاتیک
چند عامل در افزایش خطر ابتلا به درد سیاتیک دخیل هستند. این عوامل عبارتند از افزایش سن و بروز برخی تغییرات در ستون فقرات در اثر کهنسالی. اضافه وزن نیز به نوبه خود فشاری را بر ستون فقرات متحمل می‌کند و به تحت فشار قرار گرفتن عصب سیاتیک منجر می‌گردد.
اگر حرفه شما به گونه‌ای است که مجبورید ساعات طولانی را روی صندلی بنشینید (فرقی نمی‌کند پشت میز اداره باشد یا حین رانندگی) یا کارتان با بلند کردن مکرر اشیاء سنگین و خم و راست شدن در ارتباط است، باید توجه داشته باشید با افزایش سن در معرض ریسک ابتلا به درد سیاتیک قرار دارید. اگر سابقه ابتلا به بیماری دیابت هم دارید ریسک آسیب پذیری بیشتر هم خواهد شد. سیگار کشیدن نیز در بروز تغییرات تخریب ساز مهره‌های کمر و بیشتر شدن احتمال ابتلا به درد سیاتیک، بی‌تاثیر نیست.
فتق دیسک
شایع ترین علت بروز درد سیاتیک، فتق دیسک است.
در واقع دیسک‌های کمر به مانند بالشتک‌های مدور و ضربه‌گیر عمل می‌کنند و مابین هر مهره ستون فقرات قرار دارند. هرگاه بافت ژله مانند داخل یک دیسک به هر دلیلی متورم گردد و از پوشش محافظ خود بیرون بزند یا مسیر خود به خارج از مهره کمر را در پیش بگیرد، ممکن است عصب‌های ستون فقرات اطراف را تحت فشار قرار داده و علائم درد سیاتیک را در بیمار ظاهر کند.
عمدتاً بروز فتق دیسک در قسمت پایینی کمر و بر مهره‌های بخش تحتانی ستون فقرات تاثیر می‌گذارد. این ناحیه که اصطلاحاً به آن منطقه ستون فقرات کمری یا لومبار اطلاق می‌گردد، نزدیکترین فاصله را با عصب سیاتیک دارد.
تنگی کانال نخاعی
مادامی که ستون فقرات و فضای مابین مهره کمری یا لومبار به مرور زمان باریک شود – عارضه‌ای که به آن تنگی کانال نخاعی گفته می‌شود- ممکن است عصب سیاتیک را تحت فشار قرار داده و علائم بیماری سیاتیک را در بیمار ظاهر کند.
فرآیند مشابه با گذشت زمان شرایطی را به وجود می‌آورد که طی آن ستون استخوانی مهره کمر دچار آسیب دیدگی می‌شود و به دنبال آن عملکرد رباط‌های ستون فقرات که نقش محافظ برای مهره‌های کمر را دارند دچار مشکل می‌کند. نهایتاً این رباط‌ها متورم می‌شوند و وضعیتی مانند باریک شدن کانال نخاعی و گیرافتادگی عصب به وجود می‌آید.
بارداری
هنگامی که زنان باردار هستند و طی این دوران به طور طبیعی سر نوزاد درون رحم مادر به سمت پایین متمایل می‌شود و به مانند وزنه‌ای بر روی عصب سیاتیک فشار وارد می‌کند، این وضعیت به‌خصوص در زمان نشستن طولانی مدت ممکن است باعث بروز درد سیاتیک گردد. در حقیقت هنوز راه حلی برای رفع این مشکل پیدا نشده است جز اینکه مادر صبر کند تا دوران بارداری و زایمان به پایان برسد. درد سیاتیک بعد از وضع حمل فروکش می‌کند.
سندروم پیریفورمیس
اصطلاح سندوم پیریفورمیس از عضله پیریفورمیس یا گلابی شکل مشتق شده است و این عارضه زمانی بروز می‌کند که ماهیچه مذکور عصب سیاتیک را تحت فشار قرار می‌دهد. عضله گلابی شکل در بخش تحتانی ستون مهره‌ای کمر قرار دارد و به استخوان لگن وصل است و به چرخش لگن کمک می‌کند. عصب سیاتیک از زیر عضله گلابی شکل عبور می‌کند. سندروم پیریفورمیس زمانی بروز می‌کند که گرفتگی عضلانی در عضله مذکور پیش می‌آید و به دنبال آن عصب سیاتیک تحت فشار قرار گرفته و به اصطلاح گیرفتادگی عصب رخ می‌دهد. در برخی موارد، انجام ندادن عکسبرداری ام آر آی و اشعه ایکس ممکن است فرآیند تشخیص دقیق و درمان عارضه را با مشکل مواجه کند.
تروما یا ضربه ناگهانی
احتمال دارد عارضه سیاتیک در اثر فشردگی عصب بعد از وارد آمدن یک نیروی خارجی به ریشه‌های عصب نخاعی کمری یا ساکرال بروز کند. برای مثال حوادث رانندگی، سقوط از ارتفاع، فوتبال و سایر فعالیت‌های ورزشی پر برخورد از عوامل بروز درد سیاتیک به شمار می‌آیند. این نوع حوادث ممکن است به عصب‌های مذکور آسیب برسانند یا تکه‌هایی از استخوان خرد شده به طور اتفاقی موجب فشردگی و گیر افتادگی عصب‌ها گردند.
مشکل لغزش یا سرخوردگی مهره کمر
اسپاندیلوسیس یا لغزش مهره کمر اختلالی است که اغلب اوقات ستون فقرات کمر را با مشکل مواجه می‌سازد. می‌توان گفت مشخصه اصلی این اختلال لغزش یک مهره کمر به سمت جلو و قرار گرفتن بر روی مهره مجاور است.
هر موقع سرخوردگی یا جابجایی در یکی از مهره‌های کمر صورت گیرد، به دنبال آن گیرافتادگی ریشه عصب نخاعی رخ می‌دهد و گاهاً به درد سیاتیک از ناحیه پا منجر می‌گردد. این عارضه دو نوع تقسیم‌بندی دارد، نوع پیشرفتی (یعنی اختلال در بدو تولد بروز می‌کند و در دوران کودکی پیشرفت می‌کند) یا نوع اکتسابی یعنی ستون فقرات در اثر وارد آمدن ضربه ناگهانی یا بلند کردن وزنه یا شیء سنگین دچار آسیب دیدگی می‌گردد.
سایر دلایل
احتمال دارد بیماری‌های دیگری در بروز درد سیاتیک نقش داشته باشند اما درصد آن‌ها خیلی پایین است مانند:
- آسیب دیدگی ترماتیک، مانند شکستگی لگن خاصره
- برخی سرطان‌ها در صورت پیشرفت به سمت ستون فقرات یا لگن خاصره باعث گیر افتادگی و فشردگی عصب سیاتیک می‌شوند
- بروز برخی کیست‌ها یا دمل‌های چرکی در مجاورت ستون فقرات
- اسپاسم یا التهاب عضلانی
- بیماری پاگت (رشد بیش از اندازه استخوان و برآمدگی آن)
علائم درد سیاتیک
بیشتر مواقع سیاتیک فقط یک قسمت از بدن– مثلا یک پا، یک طرف باسن یا لگن- را درگیر می‌کند. احتمال دارد علائم بیماری با گذشت زمان حالت مزمن پیدا کند و وخیم‌تر گردد یا ممکن است احساس دردی مثل گرفتن و ول کردن به بیمار دست بدهد. گهگاهی علائم عارضه از مرحله احساس درد و ناراحتی خفیف تا دردی طاقت فرسا و حتی شاید ناتون کننده پیشرفت داشته باشد.
علائم درد سیاتیک عبارتند از:
- احساس ضعف از ناحیه پا یا زانو. احتمال دارد در مواقعی بیمار از تکان دادن پای آسیب دیده خود عاجز باشد.
- بروز ناراحتی مزمن، سوزش یا به اصطلاح تیر کشیدن عضلات باسن که حتی ماهیچه‌های پشت پا و نوک انگشتان را هم درگیر می‌کند، گزارش شده است.
- بی حسی و احساس خارش به همراه سوزش در تمام عضلات پا
- بروز درد یا تیر کشیدن ناگهانی به همراه خارش در مواقعی که جابجایی تندی در عضلات بدن رخ می‌هد (مثل زمان عطسه کردن).
- احساس رنجش و ناراحتی از ناحیه پا و نشیمنگاه: بیمار قادر به نشستن در هر وضعیتی روی صندلی نیست، نشستن روی صندلی در تمامی وضعیت‌ها برای بیمار دردآور و تحریک کننده است.
- اختلال در عملکرد مثانه و حرکات روده. در موارد حادتر دیده شده فشار مضاعف بر عصب سیاتیک ممکن است به آسیب برگشت ناپذیر در عملکرد مثانه و روده منجر گردد. اگر از آن دسته از بیماران هستید که برای انجام کارهای روزمره مانند دوش گرفتن به کمک دیگران نیاز دارید و از شدت درد قادر به انجام آن نیستید، حتماً در اسرع وقت به پزشک متخصص مراجعه کنید. شاید علائم درد سیاتیک آنقدر غیر قابل تحمل شوند که برای برطرف کردن فشار ایجاد شده بر عصب سیاتیک لازم باشد هر چه زودتر عمل جراحی انجام دهید.
درمان درد سیاتیک
در ادامه برخی روش‌های درمانی موثر جهت درمان خانگی عارضه سیاتیک را معرفی می‌کنیم.
درمان از طریق پدهای گرما و سرما
در صورتی که علائم درد سیاتیک شدید هستند، بهترین تکنیک جهت تسکین و رفع علائم درد بکارگیری پدهای سرما و گرما بر روی محل آسیب دیده است.
در ابتدای امر می‌توانید پد یخ را بر روی قسمت تحتانی کمر قرار دهید. این پدها با تنگ کردن (انقباض) رگ‌های خونی موجب تسکین درد می‌گردند. در حقیقت، اگر از آن دسته از بیمارانی هستید که علاقه‌ای به مصرف دارو ندارید، این ایده‌ال‌ترین روش درمانی تلقی می‌گردد و اثرات بی حسی و ضد التهابی را به همراه دارد. پدهای یخ را سه مرتبه در روز و به مدت 5 تا 6 دقیقه در هر بار به کار گیرید.
هر وقت احساس کردید درد و نارحتی کنترل شده است، گرما درمانی (پد گرما) را بر روی ناحیه آسیب دیده آغاز کنید. گرما درمانی باعث افزایش گردش خون و ایجاد حرارت در ناحیه آسیب دیده می‌گردد. تحقیقات نشان داده حرارت از ویژگی رفع گرفتگی و اسپاسم عضلانی برخوردار است. این روش درمانی را 15 تا 20 دقیقه در روز به کار گیرید.
در زمان اجرای روش‌های درمانی فوق مراقب باشید مدت زمان استفاده از پدهای سرما و گرما خیلی طولانی نشود، زیرا ممکن است به پوست بدن آسیب برسانند.
داروهای ضد التهابی بدون نسخه
اگر بعد از انجام روش‌های درمانی فوق همچنان احساس درد و ناراحتی می‌کنید، مصرف برخی داروهای ضد التهابی و غیر استروئیدی مانند ایبوپروفن را امتحان کنید. پیش از مصرف هر گونه دارویی حتی از نوع بدون نسخه با پزشک مشورت کنید.
اجرای حرکات کششی نرم
از آنجا که برخی علائم سیاتیک بواسطه گیرافتادگی عصب بروز می‌کنند، از اینرو برای رفع این نوع علائم اجرای برخی تمرینات کششی بر روی ناحیه آسیب دیده را امتحان کنید. انجام برخی تمرینات یوگا به منظور ایجاد کشش در ناحیه کمر و لگن، بسیار کارساز هستند.
روی تشکی نرم و سطحی صاف دراز بکشید و پای چپ خود را تا زاویه نود درجه بالا بیاورید و بعد قوزک پای راست را بر روی زانوی چپ بیندازید و سپس ران چپ را به آرامی به سمت سینه حرکت دهید. یا می‌توانید به حالت پاهای دراز روی زمین بنشینید و همزمان به سمت جلو خم شده و نوک انگشتان پا را لمس کنید.
ماساژ درمانی
فرقی نمی‌کند در چه وضعیتی هستید یا چه مشکل فیزیکی دارید، شک نکنید ماساژ درمانی احساس خوبی به شما خواهد داد و به‌خصوص احساس درد در ناحیه تحتانی کمر را تسکین می‌دهد. کارشناسان ماساژ درمانی به خوبی آگاه هستند که حرکات ماساژ را بر چه نقطه‌ای از بدن بیمار اجرا کنند تا به بهترین شکل حس آرامش را در فرد به وجود بیاورند.
طب سوزنی
طب سوزنی نوعی روش درمانی است که طی آن درمانگر تعدادی سوزن را در نقاط خاص بدن بیمار وارد می‌کند تا از این طریق مسیر جریان خون به سمت نقطه آسیب دیده را باز کند. نتایج 12 تحقیق مختلف که به بررسی اثرات طب سوزنی بر رفع علائم درد سیاتیک پرداخته‌اند، نشان می‌دهد که این روش درمانی حتی از مصرف داروهای مسکن هم موثرتر است.
مسدود کردن عصب درد
تکنیک‌های درمانی فوق الذکر بدین جهت معرفی شدند تا بیماران به سراغ روش‌هایی مانند جراحی یا مصرف دارو نروند، اما اگر این تکنیک‌ها نتیجه بخش نبودند پیشنهاد می‌کنیم روش انسداد عصب درد را امتحان کنید. همانطوریکه از نام این روش پیداست، عصب‌هایی که مسئول ارسال سیگنال درد به مغز بیمار هستند مسدود می‌شوند تا از این طریق حس آرامش ایجاد گردد و احساس درد و ناراحتی تسکین یابد.
فن ماساژ و جابجا کردن ستون فقرات
تکنیک دستکاری ستون فقرات معمولاً توسط یک متخصص فیزیوتراپ انجام می‌شود و هدف از این نوع درمان کمک به حرکات بهتر ستون فقرات و ترمیم وضع قرارگیری مهره‌های کمر است. این تکنیک کمک می‌کند مهره‌های کمر به وضعیت عادی خود بازگردند و در نتیجه از میزان درد و ناراحتی کاسته شده و عملکرد ستون فقرات تقویت گردد. روش دستکاری و میزان کردن مهره‌های کمر به اندازه سایر روش‌های درمانی کارساز است، زیرا هدف اصلی درمان روی برطرف کردن درد عصب متمرکز است و برای عارضه‌هایی مانند سرخوردگی ستون فقرات یا فتق دیسک بسیار موثر واقع می‌شود.
جراحی
گزینه جراحی زمانی از سوی پزشک به بیمار توصیه می‌شود که علائم حتی بعد از بکارگیری تمامی روش‌های درمانی تسکین نیابند و حالت حاد، مزمن یا پیشرفت کننده پیدا کنند.
